Quantum-bewustzijn

In mijn vorige artikel had ik het over het misbruiken van quantum-mechanica als ondersteuning voor allerlei vage ideeën. Vandaag wil ik daar een voorbeeld van bespreken, die voor sommigen misschien uit een wat onverwachte hoek afkomstig is. Het gaat hier namelijk om een artikel dat gevonden werd op de site van de Atheïstische Beweging, met als titel "Het Bewustzijn als Kwantumverschijnsel; een Kritiek op de Tijdsbeleving", geschreven door Frans van Dongen. Op verschillende atheïstische fora werd al enigszins verbaast gereageerd op dit artikel en zijn vindplaats. Om die reden en simpelweg omdat je dit soort artikelen eerder verwacht aan te treffen op new-age achtige sites, niet op atheïstische, is het misschien wel interessant om dit specifieke artikel eens als voorbeeld te nemen. Het maakt immers niet uit waar het vandaan komt, onzin moet worden rechtgezet.

Het is wel een lastig artikel om te bespreken. Niet zozeer omdat de argumenten zo sterk zijn, maar juist omdat het zo lastig is om vast te stellen wat de standpunten zijn. Het artikel heeft maar weinig structuur. Er is geen inleiding met een duidelijke probleemstelling en geen uiteindelijke conclusie. Erger nog, nergens staat vermeld wat de schrijver precies bedoelt met "bewustzijn": wat is het, wat doet het, waar herkennen we het aan? Er worden ons wel "definities" beloofd en die komen uiteindelijk ook wel. Dit zijn echter geen definities in de zin die we gewend zijn, namelijk een vaststelling van de betekenis van de term "bewustzijn", maar de verklaringen die Van Dongen voor bewustzijn geeft.

Ook is het een behoorlijk lang artikel, dus ik ga het niet punt voor punt bespreken.

Voordat het artikel goed en wel begint, wordt er direct afstand genomen van "Reductionistische standpunten, volgens welke het Bewustzijn helemaal niet zou bestaan." Nu denken veel filosofen en veel wetenschappers inderdaad dat bewustzijn niets anders is dan het product van ons brein, wat er dus op neerkomt dat bewustzijn uiteindelijk het gevolg is van biochemische processen. Dat wil echter niet zeggen dat bewustzijn niet bestaat, zoals Van Dongen beweert, maar enkel dat het niet principieel een mysterieus verschijnsel is. Veel mensen geloven echter dat de wetenschap weliswaar dingen kan uitvinden over het brein, maar niets te weten kan komen over het "echte" bewustzijn. Toch zijn er goede argumenten tegen dit geloof, zoals bijvoorbeeld de filosoof Daniel Dennett uiteenzet in deze lezing. Daarin vergelijkt hij bewustzijn onder andere met magie: net zoals we eigenlijk niet willen weten dat een goochelaar geen "echte" magie gebruikt, willen we ook niet weten dat ons bewustzijn niet "echt" mysterieus is.

De neurowetenschap boekt momenteel enorme vooruitgang met uitvinden hoe ons brein werkt, bijvoorbeeld via fMRI, waarmee wetenschappers kunnen zien welke delen van de hersenen actief zijn bij bepaalde processen. Van Dongen verzwijgt deze hele tak van wetenschap echter volledig. Blijkbaar is er ook voor hem iets speciaals, iets magisch aan bewustzijn, wat de neurowetenschap niet zomaar kan verklaren. Van Dongen geeft echter geen overtuigende argumenten waarom niet. Ook in de rest van het artikel geeft Van Dongen nergens ook maar enig argument waarom zijn ideeën betere verklaringen opleveren dan die van de neurowetenschap. Dit alleen al zou voldoende moeten zijn om je argwanend te maken tegenover dit artikel.

Het eigenlijke artikel begint met een introductie over quantum-mechanica. Wat opvalt is dat alles met dezelfde overtuiging gebracht wordt, alles wordt gedeponeerd met absolute zekerheid. Zelden wordt er stil gestaan bij hoe we iets weten. Verwacht geen beschrijvingen van experimenten in dit artikel. Zelden ook wordt er onderscheid gemaakt tussen wat algemeen geaccepteerde wetenschap is, en wat speculatieve interpretaties zijn.

En uiteraard wordt er al heel snel verband gelegd tussen de Kopenhaagse interpretatie en de bijzondere positie die bewustzijn zou innemen. Daarbij zou bewustzijn noodzakelijk zijn voor het laten ineenklappen van de golffunctie. Het past ook precies in het patroon dat ik in het vorige artikel aangaf: het artikel presenteert dit als een voldongen feit, terwijl het eigenlijk speculatie is. Ten eerste is bewustzijn strikt gesproken niet eens onderdeel van de Kopenhagen interpretatie en ten tweede zijn er verschillende alternatieve interpretaties, waarvan in sommige de ineenstorting van de golffunctie niet eens noodzakelijk is. Fysici en filosofen zijn hier nog lang niet over uitgepraat.

Maar het artikel gaat hier volkomen aan voorbij en gaat verder met uit te leggen dat micro-tubuli, kleine buisjes in onze hersencellen (en overigens ook in al onze andere cellen), een geschikte omgeving zouden zijn voor quantum-effecten. Ook dit is een hoogst speculatief idee, voorgesteld door Roger Penrose en Stuart Hameroff. Zij suggereren dat er in deze tubuli processen plaats vinden die zouden kunnen werken als een quantum-computer.

De meeste quantum-fysici geloven echter dat dit zeer onwaarschijnlijk is. Het soort quantum-processen wat hiervoor nodig is zijn veel te fragiel om te werken in een omgeving zo vol van externe invloeden als de menselijke cel. Berekeningen laten zien dat deze quantum-effecten vele malen sneller verdwijnen dan dat je brein nodig heeft om signalen te versturen.

Volgens het artikel van Van Dongen is het echter toch de collaps van de quantum-golven in deze micro-tubuli die het bewustzijn veroorzaken. Hiermee heb je echter nog steeds niets verklaard. Hoe kan zo'n collaps dan uiteindelijk je denkprocessen beïnvloeden en bewustzijn uitleggen, waar de wisselwerkingen tussen neuronen dat blijkbaar niet konden?

Het artikel wordt vanaf hier alleen maar vreemder. Van Dongen probeert de lezer iets duidelijk te maken over de speciale wijze waarop het bewustzijn de tijd waarneemt. Daarvoor haalt hij de interpretatie van Bohm erbij. Blijkbaar is van Dongen zich er echter niet van bewust dat hij hiermee het eerdere gedeelte van zijn artikel tegenspreekt: in de interpretatie van Bohm komt de collaps van de golffunctie helemaal niet voor, terwijl dat een cruciale rol speelde in Van Dongen's "definitie" van bewustzijn.

Hiermee komt eigenlijk Van Dongen's hele uitleg op losse schroeven te staan. Ofwel, zijn interpretatie van bewustzijn is fout, ofwel die van de tijdsbeleving. Of beide, natuurlijk. In ieder geval zijn ze in beide gevallen totaal niet wetenschappelijk ondersteund: experimenteel kunnen we (nog) geen verschillen zien tussen de Kopenhaagse interpretatie en die van Bohm, wat betekent dat ze tot die tijd vooral speculatief zijn. Dat Van Dongen dit over het hoofd ziet is funest voor zijn geloofwaardigheid. Ofwel de auteur begrijpt de materie niet voldoende, ofwel hij gaat er van uit dat de lezer toch te weinig van quantum-mechanica begrijpt om in te zien wat het probleem is.

Daarom hoef ik eigenlijk niet eens meer in te gaan op de nog vreemder ideeën in dit artikel. Zoals bijvoorbeeld het idee dat het geheugen verklaard dient te worden doordat effecten van quantum-verstrengeling ons bewustzijn verbinden met het verleden. Waarom het meer gangbare idee dat ons geheugen werkt als een soort van data-opslag niet voldoet is me volstrekt onduidelijk.

Aan het eind beweert Van Dongen zelfs dat het bewustzijn blijft voortbestaan na de dood. Toch apart voor een atheïst.

Al met al is dit artikel een goed voorbeeld van quantum-mystiek, het idee dat mystieke verschijnsels te verklaren zijn met quantum-mechanica. Het vertoont alle kenmerken: het negeert elke andere verklaring voor het verschijnsel, inclusief de mogelijkheid dat het verschijnsel veel alledaagser is dan je zou denken. Het presenteert speculatieve interpretaties alsof ze net zo algemeen geaccepteerd zijn als de rest van de quantum-mechanica. En ten slotte is het overduidelijk een poging om "bewustzijn" te voorzien van een wetenschappelijk sausje, zonder dat er sprake is van een gedisciplineerde, wetenschappelijke aanpak. Er blijft maar één vraag over: wat doet zo'n artikel op de site van een atheïstische beweging?