Het conflict tussen evolutie en geloof

Inleiding

Binnen de wetenschap wordt evolutie algemeen geaccepteerd als de belangrijkste theorie binnen de biologie. Toch wordt evolutie door velen nog steeds als controversieel gezien. Het valt niet te ontkennen dat religie de voornaamste reden daarvoor is. Het gaat dan met name om het tussen conflict evolutie en schepping, of tussen evolutie en geloof in God.

Hoewel ik me tot nog toe op de wetenschappelijke kant geconcentreerd heb, ontkom ik er denk ik nu niet meer aan om wat te schrijven over het conflict tussen evolutie en geloof. Waar komt dit conflict vandaan? En hoeft dat conflict er ook te zijn?

Dit kon wel eens een lang artikel worden...

Geloof in God of niet?

Om dit maar meteen uit de weg te ruimen: De evolutietheorie dwingt je niet te kiezen tussen geloven in God en niet geloven in God. Het valt niet te bewijzen dat God niet bestaat, niet door evolutie en niet door wetenschap in het algemeen. Dit is dus niet de bron van het conflict, al zijn er aan beide zijden van de discussie mensen die zich hier blijkbaar niet van bewust zijn.

Scheppingsverhaal of evolutie?

De evolutietheorie dwingt je echter wel te kiezen tussen evolutie of het scheppingsverhaal van de Bijbel. Eigenlijk is het niet de evolutietheorie zelf die je dwingt te kiezen, maar alle bewijzen uit de paleontologie, geologie, anatomie, genetica, enzovoort, die Genesis 1 en 2 rechtstreeks tegenspreken. Evolutietheorie is alleen maar een overkoepelende verklaring die uit al die bewijzen is gedestilleerd.

Dus als je gelooft in een zeer letterlijke interpretatie van de Bijbel, dan hebben we hier al een zeer sterke bron van conflict. Sommige mensen zijn bereid grote delen van de werkelijkheid te ontkennen, om maar vast te kunnen houden aan deze letterlijke interpretatie. Toch wil ik niet al te lang bij deze groep stil staan, want het gaat hier om een minderheid van de gelovigen, al is het wel een luidruchtige minderheid. Het lijkt me juist interessanter om eens niet naar deze extremisten te kijken.

Theïstische evolutie

Een grote meerderheid van gelovigen heeft helemaal geen onoverkomelijke problemen met een niet-letterlijke interpretatie van de Bijbel, waarbij een groot deel van de verhalen symbolisch gelezen moet worden. Deze zienswijze bestond ook al eeuwen voor Darwin zijn Origin of Species schreef. Mensen uit deze groep hebben dan ook weinig moeite met het integreren van evolutie in hun geloof en komen uit op theïstische evolutie: als God de schepper van alles is, dan is God ook de drijvende kracht achter evolutie. Waarschijnlijk is evolutie gewoon het middel dat God gebruikte voor de schepping van de mens. Ik heb dit zelf overigens ook geruime tijd gedacht.

Conflict opgelost? Voor sommigen wel, maar als je dieper doordenkt over de implicaties, merk je dat er toch nog steeds conflicten zijn.

Hoe maakte God precies gebruik van evolutie om de mens te scheppen? Eén opvatting is dat God gedurende de hele geschiedenis van het heelal continu ingreep in de evolutie, om constant de evolutie bij te sturen om bij de mens uit te komen. Maar deze opvatting geeft weer een nieuw conflict: als God almachtig en alwetend is, waarom deed hij dat dan in één keer goed, in plaats van voortdurend te moeten sleutelen? En kon hij geen meer liefdevol mechanisme van schepping bedenken dan de evolutie, met zijn strijd voor het bestaan en zijn massa-uitstervingen? Het is ook vervelend dat we nog nooit bewijs hebben gevonden van het direct ingrijpen van God, al hebben velen dat wel geprobeerd. Intelligent Design is bijvoorbeeld de meest recente poging hiertoe.

Een tweede opvatting is dat God aan het begin der tijden de natuurwetten opstelde en daarna het heelal in beweging zette. Door zijn almacht en alwetendheid wist hij dat dat uiteindelijk zijn gewenste resultaat zou opleveren: de mens. Dit is waarschijnlijk de populairste opvatting van de twee, want het past heel mooi met zowel evolutie als de Big Bang theorie voor het ontstaan van het heelal. Het andere mooie van deze opvatting is dat de wetenschap (nog) niet zover in het verleden van het heelal kan doordringen, dus we kunnen niet bewijzen dat het niet zo gegaan is. Ook hier blijft er echter een conflict over, want dit schetst een beeld van een God die het heelal heeft geschapen en er daarna zijn handen vanaf trok, niet van een God die zich actief voor ons interesseert en zich met ons leven bemoeit. Uiteraard blijft ook nog steeds het bezwaar dat de almachtige en liefdevolle God blijkbaar geen vriendelijker methode kon bedenken dan evolutie.

Het is dus duidelijk dat er nog steeds conflicten zijn. Je kunt ze makkelijk oplossen door aan te nemen dat God niet almachtig of alwetend is, of zelfs niet liefhebbend, maar ik denk dat weinigen daartoe bereid zijn.

Cognitieve dissonantie

Dat wil natuurlijk niet zeggen dat deze conflicten onoplosbaar zijn. Eén mogelijkheid is het conflict gewoon negeren: cognitieve dissonantie. Het conflict is nu klein genoeg geworden dat een persoon in twee beelden van God tegelijk kan geloven: aan de ene kant in een God die alleen aan het begin der tijden de Big Bang veroorzaakte, aan de andere kant in een God die zich persoonlijk met je leven bemoeit. Veel mensen die dit doen zijn zich er nauwelijks van bewust en schakelen moeiteloos heen en weer tussen de twee beelden. Zo zullen sommigen zonder te blikken of te blozen het bestaan van een persoonlijke god proberen te verdedigen door de redelijkheid aan te tonen van een god die de Big Bang veroorzaakt heeft.

Het hogere plan

Een andere optie is het vaak gehoorde argument dat God een hoger plan heeft dat wij niet kunnen begrijpen. Bijvoorbeeld, God is liefde, maar als God vond dat een pijnlijk proces als evolutie nodig was voor de schepping, dan had hij daar vast een goede, diepere reden voor. Dit lost het conflict volkomen op, natuurlijk, en elk mogelijk toekomstig conflict ook. Je hebt nu immers een beeld van God dat zich aanpast aan elke situatie, want wat je ook waarneemt, het moet altijd deel van Gods plan zijn.

Dit is een volkomen valide beeld van God. Daarmee heb je natuurlijk wel een flinke verschuiving van je beeld van God gemaakt. In plaats van een duidelijk omschreven God, met duidelijk omschreven eigenschappen en doeleinden, heb je nu een God die niet te begrijpen en niet te voorspellen is. Deze vorm van God is dus niet meer geschikt om verklaringen voor de wereld te geven. Omgekeerd kan je dus ook niet meer de vorm van de wereld gebruiken om het bestaan of karakter van God aan te tonen.

Het grote voordeel is wel dat deze God ook niet te ontkrachten is, terwijl deze nog steeds troost kan bieden en zou hij ook nog steeds kunnen heersen over het hiernamaals. Deze visie van God is dus ook vrij populair.

Conclusie

Dus is er een conflict tussen geloof en evolutie? Het antwoord moet "ja" zijn. We hebben gezien dat er nog steeds mensen zijn wiens beeld van God in strijd is met de feiten uit de evolutie. Dus er is wel degelijk een conflict gaande. Dit conflict is al aan de gang sinds Darwin zijn boek publiceerde. En omdat voor veel mensen hun geloof een belangrijk onderdeel is van hun identiteit, waardoor ze hun religieuze opvattingen niet makkelijk aanpassen, zal dit conflict nog wel hele een tijd door woeden.

Hoeft dat conflict er ook te zijn? Nee, want we hebben ook gezien dat het niet noodzakelijk is om een conflict te hebben tussen een geloof in God en een acceptatie van evolutie.

Zolang je bereid bent om je beeld van God aan te passen, tenminste, want één ding is duidelijk: telkens is het beeld van God aangepast aan het beeld dat de wetenschap van de wereld schetst, niet andersom. Ook degenen wiens religieuze opvattingen geen moeite met evolutie hebben, zullen moeten toegeven dat evolutie een grote invloed op hun geloof gehad heeft.

Daarom denk ik ook dat wetenschap en geloof nooit volmaakt in harmonie zullen leven. Het is bijna onvermijdelijk dat er nieuwe ontdekkingen gedaan worden die tot nieuwe spanningen zullen leiden. Het is net zo onvermijdelijk dat uiteindelijk het geloof weer zal worden aangepast aan de wetenschap. Het lijkt me dus niet terecht om vol te houden dat geloof en wetenschap in harmonie kunnen bestaan.