zondag 15 februari 2009

Het conflict tussen evolutie en geloof

Inleiding


Binnen de wetenschap wordt evolutie algemeen geaccepteerd als de belangrijkste theorie binnen de biologie. Toch wordt evolutie door velen nog steeds als controversieel gezien. Het valt niet te ontkennen dat religie de voornaamste reden daarvoor is. Het gaat dan met name om het tussen conflict evolutie en schepping, of tussen evolutie en geloof in God.

Hoewel ik me tot nog toe op de wetenschappelijke kant geconcentreerd heb, ontkom ik er denk ik nu niet meer aan om wat te schrijven over het conflict tussen evolutie en geloof. Waar komt dit conflict vandaan? En hoeft dat conflict er ook te zijn?

Dit kon wel eens een lang artikel worden...

Geloof in God of niet?


Om dit maar meteen uit de weg te ruimen: De evolutietheorie dwingt je niet te kiezen tussen geloven in God en niet geloven in God. Het valt niet te bewijzen dat God niet bestaat, niet door evolutie en niet door wetenschap in het algemeen. Dit is dus niet de bron van het conflict, al zijn er aan beide zijden van de discussie mensen die zich hier blijkbaar niet van bewust zijn.

Scheppingsverhaal of evolutie?


De evolutietheorie dwingt je echter wel te kiezen tussen evolutie of het scheppingsverhaal van de Bijbel. Eigenlijk is het niet de evolutietheorie zelf die je dwingt te kiezen, maar alle bewijzen uit de paleontologie, geologie, anatomie, genetica, enzovoort, die Genesis 1 en 2 rechtstreeks tegenspreken. Evolutietheorie is alleen maar een overkoepelende verklaring die uit al die bewijzen is gedestilleerd.

Dus als je gelooft in een zeer letterlijke interpretatie van de Bijbel, dan hebben we hier al een zeer sterke bron van conflict. Sommige mensen zijn bereid grote delen van de werkelijkheid te ontkennen, om maar vast te kunnen houden aan deze letterlijke interpretatie. Toch wil ik niet al te lang bij deze groep stil staan, want het gaat hier om een minderheid van de gelovigen, al is het wel een luidruchtige minderheid. Het lijkt me juist interessanter om eens niet naar deze extremisten te kijken.

Theïstische evolutie


Een grote meerderheid van gelovigen heeft helemaal geen onoverkomelijke problemen met een niet-letterlijke interpretatie van de Bijbel, waarbij een groot deel van de verhalen symbolisch gelezen moet worden. Deze zienswijze bestond ook al eeuwen voor Darwin zijn Origin of Species schreef. Mensen uit deze groep hebben dan ook weinig moeite met het integreren van evolutie in hun geloof en komen uit op theïstische evolutie: als God de schepper van alles is, dan is God ook de drijvende kracht achter evolutie. Waarschijnlijk is evolutie gewoon het middel dat God gebruikte voor de schepping van de mens. Ik heb dit zelf overigens ook geruime tijd gedacht.

Conflict opgelost? Voor sommigen wel, maar als je dieper doordenkt over de implicaties, merk je dat er toch nog steeds conflicten zijn.

Hoe maakte God precies gebruik van evolutie om de mens te scheppen? Eén opvatting is dat God gedurende de hele geschiedenis van het heelal continu ingreep in de evolutie, om constant de evolutie bij te sturen om bij de mens uit te komen. Maar deze opvatting geeft weer een nieuw conflict: als God almachtig en alwetend is, waarom deed hij dat dan in één keer goed, in plaats van voortdurend te moeten sleutelen? En kon hij geen meer liefdevol mechanisme van schepping bedenken dan de evolutie, met zijn strijd voor het bestaan en zijn massa-uitstervingen? Het is ook vervelend dat we nog nooit bewijs hebben gevonden van het direct ingrijpen van God, al hebben velen dat wel geprobeerd. Intelligent Design is bijvoorbeeld de meest recente poging hiertoe.

Een tweede opvatting is dat God aan het begin der tijden de natuurwetten opstelde en daarna het heelal in beweging zette. Door zijn almacht en alwetendheid wist hij dat dat uiteindelijk zijn gewenste resultaat zou opleveren: de mens. Dit is waarschijnlijk de populairste opvatting van de twee, want het past heel mooi met zowel evolutie als de Big Bang theorie voor het ontstaan van het heelal. Het andere mooie van deze opvatting is dat de wetenschap (nog) niet zover in het verleden van het heelal kan doordringen, dus we kunnen niet bewijzen dat het niet zo gegaan is. Ook hier blijft er echter een conflict over, want dit schetst een beeld van een God die het heelal heeft geschapen en er daarna zijn handen vanaf trok, niet van een God die zich actief voor ons interesseert en zich met ons leven bemoeit. Uiteraard blijft ook nog steeds het bezwaar dat de almachtige en liefdevolle God blijkbaar geen vriendelijker methode kon bedenken dan evolutie.

Het is dus duidelijk dat er nog steeds conflicten zijn. Je kunt ze makkelijk oplossen door aan te nemen dat God niet almachtig of alwetend is, of zelfs niet liefhebbend, maar ik denk dat weinigen daartoe bereid zijn.

Cognitieve dissonantie


Dat wil natuurlijk niet zeggen dat deze conflicten onoplosbaar zijn. Eén mogelijkheid is het conflict gewoon negeren: cognitieve dissonantie. Het conflict is nu klein genoeg geworden dat een persoon in twee beelden van God tegelijk kan geloven: aan de ene kant in een God die alleen aan het begin der tijden de Big Bang veroorzaakte, aan de andere kant in een God die zich persoonlijk met je leven bemoeit. Veel mensen die dit doen zijn zich er nauwelijks van bewust en schakelen moeiteloos heen en weer tussen de twee beelden. Zo zullen sommigen zonder te blikken of te blozen het bestaan van een persoonlijke god proberen te verdedigen door de redelijkheid aan te tonen van een god die de Big Bang veroorzaakt heeft.

Het hogere plan


Een andere optie is het vaak gehoorde argument dat God een hoger plan heeft dat wij niet kunnen begrijpen. Bijvoorbeeld, God is liefde, maar als God vond dat een pijnlijk proces als evolutie nodig was voor de schepping, dan had hij daar vast een goede, diepere reden voor. Dit lost het conflict volkomen op, natuurlijk, en elk mogelijk toekomstig conflict ook. Je hebt nu immers een beeld van God dat zich aanpast aan elke situatie, want wat je ook waarneemt, het moet altijd deel van Gods plan zijn.

Dit is een volkomen valide beeld van God. Daarmee heb je natuurlijk wel een flinke verschuiving van je beeld van God gemaakt. In plaats van een duidelijk omschreven God, met duidelijk omschreven eigenschappen en doeleinden, heb je nu een God die niet te begrijpen en niet te voorspellen is. Deze vorm van God is dus niet meer geschikt om verklaringen voor de wereld te geven. Omgekeerd kan je dus ook niet meer de vorm van de wereld gebruiken om het bestaan of karakter van God aan te tonen.

Het grote voordeel is wel dat deze God ook niet te ontkrachten is, terwijl deze nog steeds troost kan bieden en zou hij ook nog steeds kunnen heersen over het hiernamaals. Deze visie van God is dus ook vrij populair.

Conclusie


Dus is er een conflict tussen geloof en evolutie? Het antwoord moet "ja" zijn. We hebben gezien dat er nog steeds mensen zijn wiens beeld van God in strijd is met de feiten uit de evolutie. Dus er is wel degelijk een conflict gaande. Dit conflict is al aan de gang sinds Darwin zijn boek publiceerde. En omdat voor veel mensen hun geloof een belangrijk onderdeel is van hun identiteit, waardoor ze hun religieuze opvattingen niet makkelijk aanpassen, zal dit conflict nog wel hele een tijd door woeden.

Hoeft dat conflict er ook te zijn? Nee, want we hebben ook gezien dat het niet noodzakelijk is om een conflict te hebben tussen een geloof in God en een acceptatie van evolutie.

Zolang je bereid bent om je beeld van God aan te passen, tenminste, want één ding is duidelijk: telkens is het beeld van God aangepast aan het beeld dat de wetenschap van de wereld schetst, niet andersom. Ook degenen wiens religieuze opvattingen geen moeite met evolutie hebben, zullen moeten toegeven dat evolutie een grote invloed op hun geloof gehad heeft.

Daarom denk ik ook dat wetenschap en geloof nooit volmaakt in harmonie zullen leven. Het is bijna onvermijdelijk dat er nieuwe ontdekkingen gedaan worden die tot nieuwe spanningen zullen leiden. Het is net zo onvermijdelijk dat uiteindelijk het geloof weer zal worden aangepast aan de wetenschap. Het lijkt me dus niet terecht om vol te houden dat geloof en wetenschap in harmonie kunnen bestaan.

11 opmerkingen:

  1. Het lijkt mij vrij logisch dat het beeld van God konstant aangepast wordt. We weten tenslotte niet hoe hij eruit ziet!
    We verkrijgen dus dankzij de wetenschap steeds nieuwe inzichten.
    Dat de bijbel niet letterlijk genomen moet worden, is ook al een gemeengoed onder veel christenen. Tenslotte is de bijbel ook maar een verzameling geschriften die in een ver verleden door theologen uitgeroepen is als De Bijbel.

    Evolutie is de gemakkelijkste manier om je ervan te verzekeren dat Het Leven door blijft gaan. Het zou erg dom geweest zijn van god als hij statische levensvormen geschapen had op een alsmaar veranderende planeet!

    En naar mijn mening kunnen geloof en wetenschap in harmonie bestaan. Zolang wetenschappers zich niet met het geloof bemoeien en gelovigen ophouden van hun geloof wetenschap proberen te maken. Er zit namelijk wel een tegenstelling in geloof en wetenschap; Wat je weet hoef je namelijk niet meer te geloven!

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Deen, een mooi stuk!
    De persoonlijke toevoeging "Ik heb dit zelf overigens ook geruime tijd gedacht." geeft aan dat je waarschijnlijk veel denkwerk hebt verricht op dit onderwerp en dat lees je ook terug in de tekst.

    Je sluit af met: "Het is bijna onvermijdelijk dat er nieuwe ontdekkingen gedaan worden die tot nieuwe spanningen zullen leiden." Dat is nog maar de vraag. Het wetenschappelijke programma dat uitgaat van een causaal gesloten, rationeel universum loopt een beetje spaak op de grenzen van ons verstand. De limieten van onze werkelijkheid laten de mogelijkheid doorschemeren van een ondenkbare realiteit die zich achter de grenzen van ons waarnemend vermogen schuil houdt. De notie van een Schepper-God die zijn schepping in (creatieve) vrijheid laat, is helemaal in overeenstemming met de huidige stand van de wetenschap. Theologische begrippen als 'kenosis' en 'almacht' zijn juist verrijkt door onze wetenschappelijke ontdekkingen (lees bijv. 'God en de menselijke maat' van Taede A. Smedes).
    Wel ben ik het met je eens dat de wetenschap traditionele denkbeelden kan veranderen, maar dat is nooit anders geweest. Het judeo-christelijke geloof heeft altijd interactie gehad met de actuele wetenschappelijke programma's (mesopotamie, babel, de grieken, descartes, verlichting, etc.). Zelf ervaar ik de relatie tussen wetenschap en geloof als een spanningsveld tussen twee krachten, waar weliswaar geen strakke harmonie is, maar waar ook geen grote conflicten zijn.

    BeantwoordenVerwijderen
  3. @Henk:
    We weten tenslotte niet hoe hij eruit ziet!

    En daar zit precies het probleem. De Bijbel doet wel degelijk uitspraken waarin eigenschappen aan God worden toegekend. Bijvoorbeeld zou de mens naar het beeld van God geschapen zijn. Je zegt zelf trouwens verderop dat God niet dom kan zijn, terwijl je dat dus ook niet kan weten.

    Zolang wetenschappers zich niet met het geloof bemoeien en gelovigen ophouden van hun geloof wetenschap proberen te maken.

    Daar heb je misschien wel gelijk in, maar dat soort "blijf bij elkaar uit de buurt"-aanpak beschouw ik toch niet als harmonie. Tevens kun je je afvragen of geloof en wetenschap wel zo strikt te scheiden zijn.

    Wat je weet hoef je namelijk niet meer te geloven!

    Dus elke keer dat de wetenschap een onbekend gebied open legt, waar er vroeger alleen geloof was, neemt wetenschap kennelijk een stukje geloof weg. Ook dit noem ik dus geen harmonie.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. @Simon:
    Dank je voor de complimenten.

    Het wetenschappelijke programma dat uitgaat van een causaal gesloten, rationeel universum loopt een beetje spaak op de grenzen van ons verstand.
    Quantum-mechanica heeft al laten zien dat het universum niet puur causaal is. Maar de wetenschap zit niet stil, er zijn verschillende interessante hypotheses over hoe quantum-mechanica en de relativiteitstheorie verenigd kunnen worden. Dit zou tot nieuwe inzichten tot het ontstaan van het universum moeten leiden, of tot een beter begrip van het verschijnsel tijd (zie bijvoorbeeld de BBC documentaire "What time is it" van Brian Cox).

    De notie van een Schepper-God die zijn schepping in (creatieve) vrijheid laat, is helemaal in overeenstemming met de huidige stand van de wetenschap.
    Ben ik helemaal met je eens. Ik vind het alleen jammer dat dit door sommigen ten onrechte wordt gezien als bewijs voor andere aspecten die aan god worden toegeschreven, zoals dat hij je gebeden zou verhoren, of dat hij je het hiernamaals in zal leiden. Waarmee ik natuurlijk ook niks zeg over de waarheid van deze claims.

    Zelf ervaar ik de relatie tussen wetenschap en geloof als een spanningsveld tussen twee krachten, waar weliswaar geen strakke harmonie is, maar waar ook geen grote conflicten zijn.
    Zo denk ik er ook ongeveer over, alleen weet ik niet zozeer of er geen grote conflicten meer zijn. In de hoofdmoot van de gelovigen misschien niet meer, maar de tegenstand uit de fundamentele evangelische beweging is de laatste tijd alleen maar sterker geworden.

    En vergeet ook niet dat zelfs in Nederland zo'n 20% niet in evolutie gelooft (zie bijvoorbeeld hier voor de grafiek).

    BeantwoordenVerwijderen
  5. @Deen,
    Toen ik mijn reactie schreef vond ik die duidelijk, totdat ik jou reactie erop gelezen heb.

    Over je opmerking: Dom?

    Wat ik ermee bedoelde te zeggen is dat een god die statische levensvormen ontwerpt in een niet statische leefomgeving dommer is dan een god die evolutionerende levensvormen maakt. Slim is Hij ook niet. De "schepping" had namelijk ook beter gekund!

    Over je opmerking: neemt wetenschap een stukje geloof weg?

    Nee dat geloof ik niet. Vergelijk het met tomas die eerst de wonden in Jezus handen wou zien, voor hij zou geloven (Johannes 20 vers 24 tot 29) Deze kennis nam bij hem niet het geloof weg.(in dit geval zelfs het tegendeel.) Net zo hoeft wetenschap ook geen geloof weg te nemen.

    Over je opmerking: Blijf uit de buurt aanpak?

    Zo bedoelde ik het niet, meer dat zodra wetenschap gebruikt wordt om het niet bestaan van (een) god aan te tonen, de wetenschap zich daarmee op een hellend vlak begeeft. Andersom ook, Als je de bijbel als wetenschapsboek gebruikt. Beide zijn ongewenste situaties.

    BeantwoordenVerwijderen
  6. @Henk:
    Slim is Hij ook niet. De "schepping" had namelijk ook beter gekund!
    Dat zou inderdaad een conclusie kunnen zijn, maar wel één die in directe tegenspraak is met de vermeende alwetendheid en almacht van God.

    Maar het ging me er helemaal niet om om het intelligentieniveau van God vast te stellen. Het ging erom dat jij een uitspraak deed over de aannemelijkheid van evolutie op basis van een veronderstelling over God.

    Verder is die uitspraak zelf niet zo sterk. Je kunt niet stellen dat evolutie de manier is waarop God het leven geschikt heeft gemaakt voor een dynamische wereld, want God had ook het probleem op kunnen lossen door ervoor te zorgen dat de wereld statisch is. Je kunt geen uitspraken doen over de reden waarom God de ene keus boven de ander verkoos zonder nog meer veronderstellingen over de aard van God te moeten maken.

    Deze kennis nam bij hem niet het geloof weg.(in dit geval zelfs het tegendeel.)
    Maar zoals je zelf eerder al zei, wat je weet hoef je niet te geloven. Je lijkt jezelf dus enigszins tegen te spreken. Verder bestaat er in veel kerken wel degelijk een traditie waarin geloven zonder bewijs als deugdzamer wordt gezien dan geloven met bewijs. Maar ik zal de laatste zijn om te beweren dat dat universeel is.

    Verder is het ook niet echt een essentieel argument voor mijn conclusie dat harmonie tussen wetenschap en geloof buiten bereik is.

    Ten slotte hoeft de wetenschap niet gebruikt te worden om het niet bestaan van God aan te tonen. Het is namelijk aan de gelovigen om het wel bestaan van God aan te tonen. Je kunt dan moeilijk tegen gelovigen zeggen dat ze daar geen wetenschap voor mogen gebruiken. En zodra gelovigen wetenschap gebruiken, dan staat het de rest van de wetenschap natuurlijk vrij om hun methoden te bekritiseren en hun argumenten te ontkrachten.

    Als je dan toch wil voorkomen dat gelovigen wetenschap gebruiken, of voorkomen dat wetenschap tegen geloofsovertuigingen gebruikt kan worden, dan zul je tegen gelovigen moeten zeggen dat hun geloof niet mag leiden tot beweringen die in principe wetenschappelijk te testen zijn. Dat sluit dus beweringen als "God beantwoord gebeden"* al uit! Ik kan me dus niet voorstellen dat veel gelovigen blij zullen zijn met deze wijze raad.

    Misschien dat dat inderdaad de scheiding van geloof en wetenschap bewerkstelligt, maar harmonieus is anders.

    *om mogelijke reacties voor te zijn, ja, er bestaan ook varianten die niet uitgesloten zijn, zoals "God beantwoord gebeden, maar op zo'n manier dat zijn antwoorden niet van het toeval te onderscheiden zijn". Ik weet niet in hoeverre gelovigen tevreden zullen zijn om zich te beperken tot dit soort veel zwakkere uitspraken.

    BeantwoordenVerwijderen
  7. want God had ook het probleem op kunnen lossen door ervoor te zorgen dat de wereld statisch is.

    Goed gevonden! Zo ver had ik nog niet eens gedacht! Dat had alles wel makkelijker gemaakt. Maar naar mijn mening ook erg saai! ;)

    Tsja , ik snap je punt, maar ik blijf van mening dat je, zodra je de wetenschap voor of tegen een religie gebruikt, je de wetenschap ongeloof-waardig maakt. Waardoor gelovigen zich afwenden van wetenschap en rede. (Zoals meermaals in de geschiedenis gebeurd is.)


    Persoonlijk ben ik het niet eens met je stelling dat het aan de gelovigen is om het wel bestaan van God aan te tonen. Ten eerste, stel dat God het zo belangrijk vindt dat iedereen in hem gelooft, regelt hij dat maar lekker zelf. (Dit is dus mijn persoonlijke mening!)
    Ten tweede, voor de gelovigen bestaat God al! En hebben zij dus geen bewijzen nodig. (wat hun natuurlijk niet het recht geeft hun God bij iemand anders op te dringen.)

    BeantwoordenVerwijderen
  8. Een subjectieve analyse over het conflict tussen wetenschap en geloof. Alhoewel wetenschap wanneer zij het bestaan van God als uitgangspunt zouden nemen ook genoeg wetenschappelijk bewijs zouden hebben voor de schepping. Zo vind men alleen maar soorten opzich terwijl er ontelbaar veel tussensoorten zouden moeten zijn wanneer evolutie heeft plaatsgevonden. En dan is het nog maar de vraag waar de informatie in de genen/dna weg kwam bij elke nieuwe soort, mutaties zijn immer kopieerfouten, en voegen geen informatie toe. Natuurlijke selectie voegt ook geen informatie toe alleen de sterkeren van dezelfde soort blijven over. Dat maakt het nog geen andere soort hoeveel tijd je er ook aan toevoegt. Dat dit de 2 pijlers zijn van de evolutie van een cel naar mens maakt het allerminst een feit. Daarom vind ik niet objectief als je het hier zo presenteert. Een schepping komt namelijk net zo goed overeen met de feiten die we vinden, noem eens éen evolutionair feit dat tegenstrijdig zou zijn met een schepping. Daarom, laat een ieder geloven waar hij voor kiest.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Tussenvormen bestaan wel degelijk - zelfs vandaag de dag. Lees bijvoorbeeld eens over ringsoorten (zie ook hier). Lees eens over Tiktaalik.

      Wat betreft mutaties, die kunnen wel degelijk informatie toevoegen. Sommige van die kopieerfouten zijn duplicaties. Probeer maar eens een maat van informatie-inhoud te bedenken waarbij duplicaties geen informatie toevoegen.

      Wat betreft jouw uitdaging om "éen evolutionair feit dat tegenstrijdig zou zijn met een schepping" te noemen, dat hangt af van wat voor soort schepping je aanhangt. Als je een schepping van 6000 jaar geleden bedoelt, dan kan ik je een waslijst geven van zaken die ouder zijn dan 6000 jaar. Als je een schepping bedoelt waarbij alle mensen afstammen van Adam en Eva, dan kan ik je verwijzen naar genetisch bewijs dat aangeeft dat we meer dan twee voorouders hebben gehad. Enzovoort. Als je een schepping bedoelt die ophield bij de oerknal dan wordt het lastiger, maar dan kun je ook moeilijk meer bezwaar hebben tegen evolutie, is het wel?

      Verwijderen
  9. Adam en Eva hebben niet bestaan. Het paradijs heeft niet bestaan. De erfzonde is dus ook een fabeltje. Dit zijn kern noties voor elke christen. Zonder erfzonde is de dood van Jezus ook zinloos. Kortom het hele kernverhaal van de christenen is gebaseerd op bewezen onjuiste waarheden. Dat lijkt me echt een bewijs voor de onoverbrugbare tegenstelling tussen in ieder geval het christendom en de wetenschap.

    BeantwoordenVerwijderen
  10. Waarom zou een 'geloof' of 'geloven in' bewezen moeten worden? De essentie van geloven in iets is het hebben van een diep gewortelde overtuiging. Dat kan voor velen prima zonder rationele bewijslast bestaan. Denk eens aan het geloven in je relatie met je partner. Waarom zou je eerst moeten bewijzen dat dit mogelijk is en zou kunnen bestaan, alvorens er aan te beginnen of er je ziel en zaligheid in te steken? Het zou goed mogelijk kunnen zijn dat een God in al zijn wijsheid juist de tegenstelling tussen geloof en wetenschap 'ontworpen' heeft. Zodoende ontstaat er spanning die leidt tot vooruitgang, ontwikkeling en het moeten maken van keuzes afdwingt. Het één hoeft het ander dus niet uit te sluiten, al zijn beiden niet compatibel. Religieuze testamenten zijn door mensen opgetekend, dus niet 'absoluut' in termen van religie. Volgens mij zou de bedoeling van een God juist kunnen zijn dat er altijd gekozen moet kunnen worden. Keuzes die niet per sé definitief hoeven te zijn.

    Fabian

    BeantwoordenVerwijderen

Als je anoniem reageert, onderteken dan alsjeblieft je bericht ergens mee (hoeft uiteraard niet je echte naam te zijn), zodat we de verschillende "Anoniems" uit elkaar kunnen houden.