2012: pole shift

Het lijkt er soms een beetje op dat de aanhangers van de 2012-hype op zoveel mogelijk paarden tegelijk wedden, in de hoop dat er tenminste eentje wint: als de aarde niet ten onder gaat aan mysterieuze energieën in een galactische uitlijning, dan misschien wel aan een langsrazende planeet, of anders door bezoekende aliens - of een andere populaire mogelijkheid waar ik het nog niet over heb gehad: de "pole shift". Dit laatste zou een plotselinge en rampzalige verschuiving van de polen moeten zijn. Maar is dat niet ook een beetje een weddenschap op meerdere paarden?

Want wat wordt er nu eigenlijk precies bedoeld met die "pole shift"? We hebben namelijk twee sets polen: de magnetische en de geografische polen. De aarde draait om haar as, zoals we allemaal weten. De twee plekken waar deze denkbeeldige as uit de aarde te voorschijn komt zijn de geografische noord- en zuidpool. Maar de aarde heeft ook een magnetisch veld, en een magnetisch veld heeft ook een noord- en zuidpool. Dit zijn de magnetische noord- en zuidpool van de aarde, maar die liggen niet precies op dezelfde plek als de geografische noord- en zuidpool - daar kan maar zo een kilometer of duizend tussen liggen. (Sterker nog, eigenlijk zijn de noord- en zuidpool verkeerd om gedefinieerd. De noordpool van het aardmagnetisch veld is eigenlijk wat op een gewone magneet als een zuidpool wordt aangeduid. Maar dat terzijde.)

Dus als we het over een pole shift hebben, welke polen gaan dan precies verschuiven? En ten opzichte waarvan verschuiven die dan? Laten we de mogelijkheden eens langslopen.

Eén mogelijkheid is dat de aardas zelf verschuift. Maar net als dat een tol overeind blijft staan door het gyroscopisch effect, of dat je fiets haast vanzelf overeind blijft als je eenmaal een lekker vaartje hebt, zal ook de as van de aarde niet zomaar veranderen. De aarde is natuurlijk een erg grote en erg zware tol, dus de stand van de aardas te veranderen gaat niet zomaar. Wel is de aarde onderhevig aan precessie, maar dat is een erg langzame verandering, zo'n 26.000 jaar voor één rondwenteling. Ook blijft bij precessie de locatie waar de as door het oppervlak steekt gelijk - de as wijst alleen een andere kant op en de aarde die beweegt daarin mee. Er is echter ook een proces waarin de positie van de as ten opzichte van het aardoppervlak zelf verschuift. De aarde is namelijk niet precies bolvormig. Net als alle andere draaiende voorwerpen probeert de aarde zo te roteren dat de onbalans minimaal is. Hierbij kan de rotatie-as dus iets veranderen. Hoewel er aanwijzingen zijn dat dit zo'n 800 miljoen jaar geleden vrij snel gebeurde, is deze verschuiving van de polen tegenwoordig echter nog veel trager dan precessie: ongeveer één graad per miljoen jaar.

Voor een plotselinge en drastische wijziging in de aardas zou je enorme hoeveelheden energie nodig moeten hebben. Het enige wat we kennen dat zoiets voor elkaar kan krijgen waarvan we weten dat het voorkomt, zou een botsing zijn van de aarde met iets groots. Maar met een botsing van het formaat wat hiervoor nodig is, is een nieuwe stand van de aardas wel het laatste waar je je zorgen om zou moeten maken.

Een andere mogelijkheid is dat de polen zelf wel op hun plaats zullen blijven, maar dat het land wat nu boven de polen ligt daar overheen schuift. We weten nu dat de continenten inderdaad verschuiven. Via onze satellieten kunnen we bijvoorbeeld tegenwoordig meten dat de Atlantische oceaan elk jaar weer een paar centimeter breder wordt. Stromingen onder de aardkorst stuwen de tektonische platen waar de continenten op liggen voort, zodat ze op sommige plaatsen uit elkaar gedreven worden, en op anderen tegen elkaar aan, zodat ze gebergten opstuwen. Dit verklaart bijvoorbeeld de overeenkomsten tussen de geologie en de fauna van Afrika en Zuid-Amerika en zelfs de vorm van de kustlijnen: die zaten ooit aan elkaar vast, maar drijven nu van elkaar af. Het verklaart ook waarom we soms fossielen van tropische ecosystemen ver van de evenaar vinden: die gebieden lagen vroeger dichter bij de evenaar. Maar nogmaals, dit is een behoorlijk langzaam proces.

Maar voor deze theorie algemeen aanvaard werd, werden er ook andere verklaren voorgesteld. Eén daarvan was een idee van Charles Hapgood: dat de hele aardkorst in het verleden loskwam van de onderliggende lagen, en als één geheel plotseling verschoof. Dit idee wordt door weinig geologen nog serieus genomen, simpelweg omdat er geen bewijs voor is, terwijl het door weer ander bewijs wordt tegengesproken. Voor plaattektoniek is het bewijs juist overweldigend. Daarnaast kan het vele andere verschijnselen verklaren, zoals aardbevingen, die niet verklaard kunnen worden door de theorie van Hapgood. Ondanks dit alles wordt deze theorie toch gebruikt in de 2012 film, waar deze wordt aangeprezen door het personage Charlie Frost.

De laatste mogelijkheid is dat de magnetische polen verschuiven ten opzichte van de geometrische polen. En dat is zeker het meest waarschijnlijke scenario, want de magnetische polen verschuiven inderdaad voortdurend. De aarde is geen permanente magneet, zoals een staafmagneet. In plaats daarvan is het magnetisch veld van de aarde naar alle waarschijnlijkheid het gevolg van stromingen diep in de kern van onze planeet, die voornamelijk uit gesmolten metaal bestaat. Deze stromingen worden zelf weer beïnvloed door het magnetische veld, zodat allerlei ingewikkelde wisselwerkingen kunnen ontstaan. Daardoor varieert het magnetisch veld continu. Het blijkt zelfs mogelijk te zijn dat het veld binnen een betrekkelijk korte tijd zichzelf helemaal omkeert, zodat noord en zuid van plaats wisselen.

"Betrekkelijk kort" betekent echter nog steeds vele eeuwen. Recente computersimulaties van het aardmagnetisch veld hebben een omkering laten zien die zo'n 1200 jaar duurde, maar het gemiddelde ligt waarschijnlijk rond de 7000. Dat is een oogwenk op geologische schaal, maar kan verder toch nauwelijks een catastrofale gebeurtenis genoemd worden op een menselijke tijdschaal. Daarbij komt ook nog dat het alleen het magnetisch veld van oriëntatie verandert. Het oppervlak van de aarde blijft verder gewoon op zijn plaats, de aarde komt niet ondersteboven te staan en de aarde gaat ook niet de andere kant op draaien. Het is zelfs niet zo dat het magnetisch veld een poosje helemaal verdwijnt, om dan weer omgekeerd weer terug te komen, zoals te zien is op de animaties van de simulatie. Tijdens de omkering is waarschijnlijk het veld wel zwakker dan normaal, dus eventueel zijn we dan iets kwetsbaarder voor zonnestormen. Aan de andere kant is er in de fossiele geschiedenis geen bewijs gevonden voor extra uitstervingen ten tijde van de omkeringen, dus zo'n groot acuut gevaar zal dit nou ook weer niet zijn. Dus hoewel dit scenario het meest waarschijnlijk is, en de beste wetenschappelijke steun heeft, is ook dit scenario dus nauwelijks een plotselinge catastrofe te noemen.

Het vervelende is dat de aanhangers van de 2012 ramp-scenario's deze mogelijkheden niet uit elkaar kunnen (of willen) houden. Zo zul je vaak zien dat data over de beweging van de magnetische noordpool wordt gebruikt alsof het een voorbode is van een rampzalige verschuiving van de aardkorst, terwijl dat toch echt twee verschillende dingen zijn.

Is deze verwarring simpelweg het gevolg van onwetendheid? Of is het een bewuste poging pseudo-wetenschap wat op te leuken met echte wetenschap? Of wordt er opzettelijk vaag gehouden wat ze nu echt bedoelen met "pole shift", in de hoop dat er tenminste iets wat er op lijkt zal plaatsvinden in 2012?