dinsdag 24 februari 2009

Wetenschap in ons onderwijs

Wie het debat tussen evolutie en creatie een tijdje gevolgd heeft, kan niet anders dan concluderen dat er bij een groot deel van de bevolking een te beperkt begrip van wetenschap is. In een vorig artikel had ik het over één mogelijke oorzaak: het conflict tussen geloof en evolutie. Dit conflict heeft ongetwijfeld geleid tot weerstand tegen evolutie en zelfs wetenschap in het algemeen, op zijn allerminst in bepaalde orthodox-religieuze kringen. Maar ik denk dat er nog andere mogelijke oorzaken zijn aan te wijzen - en ons onderwijs is zeker niet vrij van blaam.

Wat is er dan mis met ons onderwijs? Geven we dan geen les meer in natuurkunde, scheikunde en biologie? Natuurlijk wel. Men is zich er wel degelijk van bewust dat je in de moderne maatschappij niet zonder een zekere basiskennis van de wetenschap kunt. Daarom wordt ervoor gezorgd dat we zoveel mogelijk feitjes leren en zelfs wat formules leren hanteren. Ook het doen van metingen wordt niet vergeten.

Maar leren we hiermee wetenschap? Nee, niet noodzakelijk. Wat we voornamelijk leren op school is de kennis die door wetenschappers is opgedaan. Waar in mijn ogen veel te weinig aandacht aan wordt besteed, is leren hoe je zélf wetenschap kunt bedrijven. School zou veel meer aandacht kunnen besteden aan de wetenschappelijke methode zelf.

Uiteraard bedoel ik daarbij natuurlijk de bekende cyclus van de wetenschappelijke methode: je observeert een verschijnsel, waarvoor je een verklaring zoekt. Aan de hand van je observaties stel je een hypothese op. De hypothese leidt dan tot een voorspelling. De volgende stap is het opzetten van een experiment om die voorspelling te testen. Tenslotte wordt de hypothese verworpen, aangepast, of voorlopig aangenomen, afhankelijk van de resultaten van je experiment. De meeste van jullie zullen dit wel weten.

Maar dit is niet genoeg. Op een goede school en bij een goede leraar zal dit wel aan bod komen, maar er wordt te weinig oefening in gegeven. Een proef in een scheikundeles zal bijvoorbeeld vaak bestaan uit een soort recept dat je stap voor stap moet volgen, en de hypothese is vaak al gegeven. Dit leert je echter niet hoe je je experiment moet ontwerpen, zodanig dat je de grootste kans hebt aan te tonen of je hypothese klopt of niet.

Wat helemaal weinig aan bod komt, in mijn ervaring, zijn de menselijke factoren die een rol spelen in de wetenschap. Zo zijn weinigen zich bewust van het feit dat wij mensen bij voorkeur zoeken naar bewijs wat onze ideeën bevestigt, en hebben we sterk de neiging om bewijs dat onze ideeën ontkracht te negeren of te vergeten. Als je dus wilt leren hoe je je experiment moet opzetten, is het goed om hier rekening te houden en zelfs te proberen tegen deze neigingen in te gaan. De krachtigste experimenten zijn daarom vaak juist die experimenten die ontworpen zijn om een theorie te ontkrachten, niet de experimenten die een theorie bevestigen. Om te begrijpen hoe de wetenschap werkt, moet je dus weten hoe wetenschap probeert te corrigeren voor de menselijke tekortkomingen.

In zijn algemeenheid zou ik eigenlijk ook willen dat scholen meer tijd besteden aan het onderwijzen van kritisch denken, dan aan het vergaren van kennis. Uiteraard is kennis ook belangrijk, maar zonder het vermogen de kennis kritisch te analyseren is kennis weinig waard. Wanneer je echter in staat bent kritisch na te denken, ben je in staat je hele leven door te leren.

Eén manier waarop scholen dit zouden kunnen doen, is door meer aandacht te besteden aan logica en dan vooral het herkennen van logische fouten, drogredenen en andere oneerlijke argumenten. Ik denk dat er weinig bestaat dat je beter kan beschermen tegen het geloven van allerlei misinformatie. Wanneer je op de hoogte bent van het onjuist gebruiken van zaken als autoriteits-argumenten, ongeldige tweedelingen, omkeren van de bewijslast en vele, vele anderen, zul je ze ineens overal herkennen: in reclames, in de politiek, maar ook in de argumenten tegen evolutie, tegen Global Warming, of tegen de Holocaust.

Tot slot wil ik nog twee tekortkomingen noemen van hoe wetenschap in ons onderwijs behandeld wordt. De eerste is dat er naar mijn idee te weinig aandacht besteed wordt aan de onderlinge verbanden in de wetenschap, het wetenschappelijke web. Alle wetenschappen zijn onderling verbonden, via allerlei links, soms overduidelijk en soms verrassend. Niet alleen zou meer aandacht hieraan mensen meer doordringen van de manier waarop de wetenschappen elkaar ondersteunen en versterken (denk aan evolutie en geologie, bijvoorbeeld), maar het geeft ook het idee dat er een wijds landschap van wetenschap bestaat, waarin altijd meer te ontdekken is en altijd wel iets wat je interesseert. Ik denk dat dit veel stimulerender werkt dan te proberen de wetenschap in afzonderlijke vakgebieden te snijden en de onderwerpen in hokjes proberen te stoppen.

Aan het laatste punt wat ik wil noemen zou ik wel een heel apart artikel kunnen wijden, want het is een beetje een stokpaardje van mij: Ik vind dat we af moeten van het idee dat wetenschap moeilijk is. Dit geldt natuurlijk vooral voor de exacte wetenschappen, en misschien vooral ook voor wiskunde.

Mensen krijgen aan de ene kant te horen dat wetenschap alleen voor studiebollen is, terwijl het aan de andere kant als volkomen acceptabel beschouwd wordt om er niet goed in te zijn - en vaak zelfs stoer gevonden wordt. Hierdoor zullen veel mensen snel afhaken als het niet meteen makkelijk gaat.

Het ergste is nog dat sommige leraren het ermee eens lijken te zijn dat wetenschap moeilijk is, en denken dat je "er een hoofd voor moet hebben". Zulke leraren hebben dan ook doorgaans moeite met hun vak uit te leggen aan de leerlingen die het niet snel genoeg oppakken, wat tot nog meer uitval leidt.

Overigens lijken vooral meisjes nog het meest te lijden te hebben van deze effecten. Van meisjes wordt immers vaak al helemaal niet verwacht dat ze wetenschap snappen. Ik moet zeggen dat ik wel het idee heb dat dat langzaam aan het verbeteren is, maar het zou van mij best wat sneller mogen.

Dus het onderwijs kan wel een paar verbeteringen gebruiken. Meer onderwijs in de wetenschappelijke methode, niet alleen kennisoverdracht. Meer aandacht aan kritisch denken. Meer aandacht voor het totaalbeeld van wetenschap, in plaats van hokjesdenken. En vooral, meer stimulatie van wetenschap en minder ontmoediging. Zal dit het gebrek aan begrip voor wetenschap in de maatschappij oplossen? Vast niet. Onderwijs is zeker niet de enige invloed op jongeren, en waarschijnlijk niet eens de grootste invloed. Maar het zou wel een stap in de goede richting kunnen zijn.

13 opmerkingen:

  1. Er is niets mis met kennis: je hebt het nodig om een hypothese te kunnen stellen, of om een website te kunnen beoordelen. Gebrek aan kennis is minstens even bezwaarlijk als gebrek aan inzicht hoe wetenschap werkt. Want het gaat er niet alleen om hoe wetenschap nu werkt om verder te gaan, ook het idee dat wetenschap voortbouwt op veel kennis is belangrijk.

    Wat evolutie betreft, tot 1998 stond evolutie helemaal niet in het schoolprogramma en na 1998 op een heel slechte manier. Deze lacune in het onderwijs zal nog wel lang doorwerken.

    Hoe slecht het nog steeds gesteld is is te zien aan de eindtermen. De eindexamentermen biologie van 1-9-2008 geven evolutie in punt 161-166 van:
    http://www.examenblad.nl/9336000/1/j9vvhinitagymgn_m7mvh57glpdohx6/vg41h1jrkhxp/f=/bestand.doc
    Dit is zo beroerd geformuleerd dat reformatorische scholen met gemak het bestaan van ‘macroevolutie’ kunnen ontkennen.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Dat "Profiel selecteren" is lastig. Vorige en deze Anoniem is Gerdien de Jong.

    BeantwoordenVerwijderen
  3. --Eén manier waarop scholen dit zouden kunnen doen, is door meer aandacht te besteden aan logica en dan vooral het herkennen van logische fouten, drogredenen en andere oneerlijke argumenten. Ik denk dat er weinig bestaat dat je beter kan beschermen tegen het geloven van allerlei misinformatie. Wanneer je op de hoogte bent van het onjuist gebruiken van zaken als autoriteits-argumenten, ongeldige tweedelingen, omkeren van de bewijslast en vele, vele anderen, zul je ze ineens overal herkennen: in reclames, in de politiek, maar ook in de argumenten tegen evolutie, tegen Global Warming, of tegen de Holocaust.

    Op welk (school)niveau zou je dit bovenstaande uit willen leggen? Voor het Voortgezet Onderwijs is dit te hoog gegrepen, naar mijn mening. Er wordt in het VO zeker wel aandacht aan gegeven, maar dit wordt maar beperkt begrepen door de leerlingen.

    Wat naar mijn mening ook een belangrijke factor van de weerstand tegen wetenschap(pers)is, (Zeker im mijn omgeving) is de in druk dat wetenschappers op basis van weing feiten verregaande uispraken (durven) doen. Wat tot onbegrip leidt bij de leek. En wat dan ook leidt tot het idee dat je alles maar kunt roepen, zolang je dat maar ergens op kunt baseren...

    BeantwoordenVerwijderen
  4. @Gerdien: bedankt voor de aanvullende informatie. Vreemd dat evolutie voor 1998 niet eens in het schoolprogramma zat, want genetica zat er wel degelijk in (dat herinner ik me nog van mijn eigen middelbare school tijd).

    Uiteraard is kennis ook belangrijk, maar ik denk dat het net zo belangrijk is om te weten waar de kennis vandaan komt. Als je daar geen aandacht aan besteedt, is het voor de leerling niet meer te onderscheiden of deze kennis alleen van hogerhand is opgelegd en alleen geaccepteerd dient te worden op basis van de één of andere autoriteit, of dat er meer achter zit. Zonder dat onderscheid weet een leerling bijvoorbeeld niet hoe hij moet kiezen als zijn dominee en zijn biologieleraar elkaar tegen spreken. Het zou me niet verbazen als dit effect een belangrijke component is van de reden waarom evolutie nog niet massaal geaccepteerd wordt.

    BeantwoordenVerwijderen
  5. @Henk:
    Te hoog gegrepen? Ik denk dat dat wel meevalt, je hoeft niet meteen het diepe in te gaan met formele logica of epistemologie. Met gewoon gezond verstand kom je vaak ook al een heel eind. Uiteindelijk gaat het er ook niet eens zoveel om dat leerlingen leren om bijvoorbeeld alle drogredenen te benoemen, maar dat ze zich een kritische houding aanwennen.

    Trouwens, dit kon ook wel eens een heel leuk vak worden. "Huiswerk: lees dit krantenartikel en brand het tot de bodem toe af" ;)

    Wat de weerstand tegen wetenschappers vanwege hun vergaande uitspraken betreft, voor een deel komt dit doordat mensen de basis niet zien of niet begrijpen waarmee de wetenschappers hun uitspraken onderbouwen. Een andere component is de manier waarop wetenschap vaak in de media afgebeeld wordt: berichten krijgen vaak een sensationele kop met een hele boude uitspraak. Als je het oorspronkelijke wetenschappelijke artikel er echter bijhaalt (als ze daar al een verwijzing naar geven), zijn de uitspraken vaak veel genuanceerder. Maar de relaties tussen wetenschap en de media is een heel ander onderwerp. Misschien kom ik daar ooit nog wel eens in een artikel op terug.

    BeantwoordenVerwijderen
  6. Heel veel kennis leer je als kind op grond van autoriteit, en pas later leer je dat er een basis voor is. Hoeveel 'later' kon wel eens samenhangen met schooltype; en met het onderwerp, want bij iets als verkeersregels blijft het bij autoriteit, en bij autoreparaties is het afhankelijk van je verdere belangstelling.

    Een van de problemen met evolutie is dat het in feite een redelijk groot vakgebied is en net iets ingewikkelder dan veel mensen misschien denken. Je hebt toch wel wat kennis nodig, en er is geen duidelijke of eenvoudige bron voor die kennis. Evlutie is een van de weinige wetenschappelijke onderwerpen waar men veelal denkt het zonder kennis af te kunnen.

    Instructie in helder redeneren aan de hand van krantenartikelen lijkt me een hele goede opgave voor een schoolklas. Propaganda herkennen is een kunst op zich.

    Ik neem ook waar dat wetenschap slecht overkomt. Deels is dat inderdaad de media: als je van een krant naar een persbericht van een universiteit naar een wetenschappelijk artikel gaat wordt het vaak langs deze route steeds beter beargumenteerd. Naast sensatie en aandachttrekkende krantenkoppen is er ook een hele platvloerse reden hiervoor: universiteiten willen zich verkopen, ze hebben allemaal geldgebrek, en elke student die te interesseren is brengt geld op.
    Deels is het ook het onderzoeksgebied: het dagblad Trouw heeft een rubriekje 'Onder het mes' waarin nagevraagd wordt dat wetenschappelijke artikelen voorstellen. Het gaat vaak om medische of gezondheidsartikelen (zoiets als verpleegsters, nachtdienst en borstkanker). Mijn idee van medisch onderzoek is dat er op grond van veel te kleine steekproeven en veel te kleine correlaties veel te grote uitspraken worden gedaan. Zelfde idee als Henk omschreef: alleen niet over mijn eigen vakgebied.
    Deels gaat het ook over werkelijke wetenschappelijke onzekerheid. Heel lang werden de dieren ingedeeld in de sponzen versus de rest. Nu komen er ineens twee artikelen snel na elkaar die de basisindeling van de beesten anders beoordelen, en het ook nog onderling oneens zijn. Ik kan me voorstellen dat iemand zegt: weten ze dat nog niet? De verwarring is hier het gevolg van nieuwe technieken.

    BeantwoordenVerwijderen
  7. "De eerste is dat er naar mijn idee te weinig aandacht besteed wordt aan de onderlinge verbanden in de wetenschap, het wetenschappelijke web."

    Daar heb ik nog wel een mooi voorbeeld van: op de HAVO leerden we bij scheikunde wat moleculen zijn en bij biologie leerden we wat cellen zijn.
    Het onderlinge verband (heel veel moleculen vormen samen een cel) was geen enkele leerling duidelijk, dat herinner ik mij nog goed uit discussies na de les.
    Typisch een geval van leraren die alleen maar wat vertellen over hun eigen vak, zonder onderlinge verbanden aan te geven.

    BeantwoordenVerwijderen
  8. @Gerdien:
    Inderdaad leer je veel kennis als kind voornamelijk op basis van autoriteit. Maar ik denk dat het heel legitiem is om te vragen of dat vooral in het belang van het het kind is, of vooral in het belang van de leraar. Misschien dat sociologen, psychologen of onderwijs-deskundigen daar allang naar gekeken hebben, maar daar weet ik niets vanaf.

    Trouwens, verkeersregels kun je iemand ook prima onderwijzen door aan te geven wat de reden achter de regel is (meestal één of ander veiligheidsaspect). Ik kan niet voor anderen spreken, maar ik snap een regel veel sneller als ik weet wat er achter zit - en ben dan ook eerder geneigd om de regel op te volgen. Het is alleen de naleving van de verkeersregels dat door een autoritair systeem geregeld wordt, niet noodzakelijk de manier van onderwijzen.

    Wat betreft evolutie, ik denk dat bijna elk vakgebied ingewikkelder is dan mensen denken. Persoonlijk zou ik al blij zijn als mensen een globaal idee hebben van wat een vakgebied inhoudt. Ik denk dat de kunst van het uitleggen van een onderwerp (zoals evolutie) bestaat uit het beginnen bij de basis, waarbij je steeds het idee geeft dat er meer achter zit. Hiermee stimuleer je de nieuwsgierigheid en laat je altijd de mogelijkheid open om er later dieper op in te gaan, terwijl je tegelijkertijd duidelijk maakt dat de leerling nog niet alles weet. Juist als je verzwijgt dat je niet meer dan een versimpelde weergave geeft, breng je misverstanden in de wereld.

    BeantwoordenVerwijderen
  9. @Johan:
    Dat is inderdaad een goed voorbeeld. Je zou soms bijna denken dat zoiets als biochemie niet bestaat.

    BeantwoordenVerwijderen
  10. Kleine aanvulling: Gert Korthof bericht hier over een artikel dat slecht begrip van de wetenschap één van de belangrijkste factoren voor het verwerpen van evolutie is. Sluit heel mooi aan bij wat ik hierboven gezegd heb.

    BeantwoordenVerwijderen
  11. @ Deen,
    Ergens zit de vraag: hoe begin je? Om iets uit te kunnen legge is een zekere basis van kennis nodig, maar om de kennis te verwerven is vaak een uitleg nodig: vandaar dat je op eenvolgende lagen over elkaar over hetzelfde onderwerp kunt krijgen.

    Een voorbeeld dat aantoont hoe moeilijk beginnen bij de basis is, is te vinden in het (overigens belabberde) stuk van dominee Verbree:
    http://www.nd.nl/artikelen/2009/maart/06/het-dier-en-het-geloof
    Citaat:
    De problemen zijn sindsdien, een handvol omstreden en niets verklarende knuffelfossielen als archeaopteyrx, ambulocetus of tiktaalik daargelaten, netto alleen maar toegenomen.
    Kennelijk weet Verbree de context niet van de genoemde beesten niet. Tiktaalik is een van 15 fossiele soorten of groepen soorten die ingedeeld worden tussen de voorouders van de longvissen en de voorouders van de huidige amfibieen. Het beest staat niet alleen! Hier heb je iemand die waarschijnlijk geen kennis wil nemen, niets uitgelegd wil hebben, en vakkennis belachelijk probeert te maken.

    De vraag is dan: zou het mogelijk zijn om zo iemand serieus biologie te laten lezen?

    Gerdien (ik heb nog ruzie met Profiel)

    BeantwoordenVerwijderen
  12. @Gerdien:
    Dat was inderdaad een bedroevend stukje van dominee Verbree. Voor iemand die beweert absoluut geen creationist te zijn bedient hij zich trouwens verdacht vaak van creationistisch jargon ("macro-evolutie", bijvoorbeeld).

    Je hebt gelijk, als iemand niet wil leren, dan houdt het inderdaad snel op. En om iemand als Verbree bij te brengen waar hij het mis heeft zul je inderdaad vrij ver terug naar de basis moeten. Gezien de autoritaire toon waarmee hij schrijft vermoed ik dat hij zichzelf ook als een autoriteit beschouwt, dus ik betwijfel of hij daartoe bereid is.

    Daarom denk ik dan ook dat het zo belangrijk is om al vroeg op school de basisprincipes van de wetenschap aan te leren, tegelijk met de basiskennis. Om meer aandacht te besteden aan hoe we iets weten, en kritisch denken te bevorderen boven autoritair leren. Voor mensen als Verbree is het waarschijnlijk al te laat.

    BeantwoordenVerwijderen

Als je anoniem reageert, onderteken dan alsjeblieft je bericht ergens mee (hoeft uiteraard niet je echte naam te zijn), zodat we de verschillende "Anoniems" uit elkaar kunnen houden.