Wetenschap in ons onderwijs

Wie het debat tussen evolutie en creatie een tijdje gevolgd heeft, kan niet anders dan concluderen dat er bij een groot deel van de bevolking een te beperkt begrip van wetenschap is. In een vorig artikel had ik het over één mogelijke oorzaak: het conflict tussen geloof en evolutie. Dit conflict heeft ongetwijfeld geleid tot weerstand tegen evolutie en zelfs wetenschap in het algemeen, op zijn allerminst in bepaalde orthodox-religieuze kringen. Maar ik denk dat er nog andere mogelijke oorzaken zijn aan te wijzen - en ons onderwijs is zeker niet vrij van blaam.

Wat is er dan mis met ons onderwijs? Geven we dan geen les meer in natuurkunde, scheikunde en biologie? Natuurlijk wel. Men is zich er wel degelijk van bewust dat je in de moderne maatschappij niet zonder een zekere basiskennis van de wetenschap kunt. Daarom wordt ervoor gezorgd dat we zoveel mogelijk feitjes leren en zelfs wat formules leren hanteren. Ook het doen van metingen wordt niet vergeten.

Maar leren we hiermee wetenschap? Nee, niet noodzakelijk. Wat we voornamelijk leren op school is de kennis die door wetenschappers is opgedaan. Waar in mijn ogen veel te weinig aandacht aan wordt besteed, is leren hoe je zélf wetenschap kunt bedrijven. School zou veel meer aandacht kunnen besteden aan de wetenschappelijke methode zelf.

Uiteraard bedoel ik daarbij natuurlijk de bekende cyclus van de wetenschappelijke methode: je observeert een verschijnsel, waarvoor je een verklaring zoekt. Aan de hand van je observaties stel je een hypothese op. De hypothese leidt dan tot een voorspelling. De volgende stap is het opzetten van een experiment om die voorspelling te testen. Tenslotte wordt de hypothese verworpen, aangepast, of voorlopig aangenomen, afhankelijk van de resultaten van je experiment. De meeste van jullie zullen dit wel weten.

Maar dit is niet genoeg. Op een goede school en bij een goede leraar zal dit wel aan bod komen, maar er wordt te weinig oefening in gegeven. Een proef in een scheikundeles zal bijvoorbeeld vaak bestaan uit een soort recept dat je stap voor stap moet volgen, en de hypothese is vaak al gegeven. Dit leert je echter niet hoe je je experiment moet ontwerpen, zodanig dat je de grootste kans hebt aan te tonen of je hypothese klopt of niet.

Wat helemaal weinig aan bod komt, in mijn ervaring, zijn de menselijke factoren die een rol spelen in de wetenschap. Zo zijn weinigen zich bewust van het feit dat wij mensen bij voorkeur zoeken naar bewijs wat onze ideeën bevestigt, en hebben we sterk de neiging om bewijs dat onze ideeën ontkracht te negeren of te vergeten. Als je dus wilt leren hoe je je experiment moet opzetten, is het goed om hier rekening te houden en zelfs te proberen tegen deze neigingen in te gaan. De krachtigste experimenten zijn daarom vaak juist die experimenten die ontworpen zijn om een theorie te ontkrachten, niet de experimenten die een theorie bevestigen. Om te begrijpen hoe de wetenschap werkt, moet je dus weten hoe wetenschap probeert te corrigeren voor de menselijke tekortkomingen.

In zijn algemeenheid zou ik eigenlijk ook willen dat scholen meer tijd besteden aan het onderwijzen van kritisch denken, dan aan het vergaren van kennis. Uiteraard is kennis ook belangrijk, maar zonder het vermogen de kennis kritisch te analyseren is kennis weinig waard. Wanneer je echter in staat bent kritisch na te denken, ben je in staat je hele leven door te leren.

Eén manier waarop scholen dit zouden kunnen doen, is door meer aandacht te besteden aan logica en dan vooral het herkennen van logische fouten, drogredenen en andere oneerlijke argumenten. Ik denk dat er weinig bestaat dat je beter kan beschermen tegen het geloven van allerlei misinformatie. Wanneer je op de hoogte bent van het onjuist gebruiken van zaken als autoriteits-argumenten, ongeldige tweedelingen, omkeren van de bewijslast en vele, vele anderen, zul je ze ineens overal herkennen: in reclames, in de politiek, maar ook in de argumenten tegen evolutie, tegen Global Warming, of tegen de Holocaust.

Tot slot wil ik nog twee tekortkomingen noemen van hoe wetenschap in ons onderwijs behandeld wordt. De eerste is dat er naar mijn idee te weinig aandacht besteed wordt aan de onderlinge verbanden in de wetenschap, het wetenschappelijke web. Alle wetenschappen zijn onderling verbonden, via allerlei links, soms overduidelijk en soms verrassend. Niet alleen zou meer aandacht hieraan mensen meer doordringen van de manier waarop de wetenschappen elkaar ondersteunen en versterken (denk aan evolutie en geologie, bijvoorbeeld), maar het geeft ook het idee dat er een wijds landschap van wetenschap bestaat, waarin altijd meer te ontdekken is en altijd wel iets wat je interesseert. Ik denk dat dit veel stimulerender werkt dan te proberen de wetenschap in afzonderlijke vakgebieden te snijden en de onderwerpen in hokjes proberen te stoppen.

Aan het laatste punt wat ik wil noemen zou ik wel een heel apart artikel kunnen wijden, want het is een beetje een stokpaardje van mij: Ik vind dat we af moeten van het idee dat wetenschap moeilijk is. Dit geldt natuurlijk vooral voor de exacte wetenschappen, en misschien vooral ook voor wiskunde.

Mensen krijgen aan de ene kant te horen dat wetenschap alleen voor studiebollen is, terwijl het aan de andere kant als volkomen acceptabel beschouwd wordt om er niet goed in te zijn - en vaak zelfs stoer gevonden wordt. Hierdoor zullen veel mensen snel afhaken als het niet meteen makkelijk gaat.

Het ergste is nog dat sommige leraren het ermee eens lijken te zijn dat wetenschap moeilijk is, en denken dat je "er een hoofd voor moet hebben". Zulke leraren hebben dan ook doorgaans moeite met hun vak uit te leggen aan de leerlingen die het niet snel genoeg oppakken, wat tot nog meer uitval leidt.

Overigens lijken vooral meisjes nog het meest te lijden te hebben van deze effecten. Van meisjes wordt immers vaak al helemaal niet verwacht dat ze wetenschap snappen. Ik moet zeggen dat ik wel het idee heb dat dat langzaam aan het verbeteren is, maar het zou van mij best wat sneller mogen.

Dus het onderwijs kan wel een paar verbeteringen gebruiken. Meer onderwijs in de wetenschappelijke methode, niet alleen kennisoverdracht. Meer aandacht aan kritisch denken. Meer aandacht voor het totaalbeeld van wetenschap, in plaats van hokjesdenken. En vooral, meer stimulatie van wetenschap en minder ontmoediging. Zal dit het gebrek aan begrip voor wetenschap in de maatschappij oplossen? Vast niet. Onderwijs is zeker niet de enige invloed op jongeren, en waarschijnlijk niet eens de grootste invloed. Maar het zou wel een stap in de goede richting kunnen zijn.